Wola Rasztowska i jej właściciele
*Opracowano na podstawie „Dokumentacji historyczno-architektonicznej na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Ostrołęce” E. Pustoły – Kozłowskiej z 1978r.
Na temat właścicieli pałacu w Woli Rasztowskiej dotąd niewiele było wiadomo. Według miejscowej legendy pałac miał być letnią siedzibą króla Jana III Sobieskiego.
Autorki Katalogu Zabytków przypisują fundację pałacu rodzinie Chrzanowskich powtarzając za Słownikiem Geograficznym. W XIX wieku właścicielami dobr miała być rodzina Żymirskich.
Zebrane materiały archiwalne nie potwierdzają istnienia w Woli Rasztowskiej wyżej wspomnianych rodzin.
W świetle materiałów źródłowych Wola Rasztowska w końcu XVI wieku należała do Stanisława Wolińskigo i Mateusza Chojęckiego.
W początku XVII wieku właścicielami tych dóbr jest rodzina Łuszczewskich herbu Korczak. Erazm Łuszczewski, najstarszy syn Stanisława Łuszczewskiego sekretarza królów Zygmunta I i Zygmunta Augusta, dziedzic na Umiastowie i Kroczewie zaślubił Helenę Wolińską, która wniosła mu prawdopodobnie w wianie Wolę Rasztowską.
Łuszczewscy mieli 5 synów, z których Jakuba wymienia Uruski jako dziedzica na Woli Rasztowskiej, Łuszczewie i Zawadach. Żoną jego była Małgorzata Goryszewska.
Ze związku tego pozostało dwóch synów: Stanisław z Dybowa i Tomasz - w 1612 roku dziedzic ojcowskich dóbr m. in. w Woli Rasztowskiej. Tomasz poślubił Jadwigę Głuchowską a dwaj ich synowie Bogusław – podstoli bielski i Hieronim – wojski nurski, widnieją jako mieszkańcy Woli Rasztowskiej w spisie pogłównego w latach 1673 i 1674.
Hieronim Łuszczewski rezyduje w Woli Rasztowskiej do 1688 roku kiedy to jak podaje Uruski „dopuszcza Czosnowskiego do objęcia Rasztowskiej Woli”. Mowa jest tu o Stanisławie Czosnowskim, łowczym i kasztelanie warszawskim.
Miał on dwie żony: Annę Szczawińską i Petronelę Łuszczewską, prawdopodobnie córkę Hieronima. Wolę Rasztowską wniosła ona zapewne mężowi w posagu. Rok objęcia dóbr przez Czosnowskiego pokrywa się z datą dokonania zapisu dożywocia jaki w 1688 roku zeznał Czosnowski z wspomnianą żoną Petronelą z Łuszczewskich.
W posiadaniu Czosnowskich majątek pozostał zaledwie cztery lata bo już w 1692 roku został sprzedany Płochockiemu, być może powinowatemu Czosnowskich. Niejaka Teresa Czosnowska bowiem była żoną Mateusza Płochockiego łowczego warszawskiego, dziedzica dóbr Dziedziczki i Lipiny.
Do kogo należały dobra w I połowie XVIII wieku nie udało się ustalić.
W II połowie XVIII stulecia pojawia się w Woli Rasztowskiej rodzina Młockich, która rezydować tu będzie jeszcze w początku XX wieku.
Michał Młocki starosta i pułkownik zakroczymski miał synów Fabiana i Józefa- dziedzica dóbr Rasztów, Białobłota i Arciechów.
Józef Młocki był podstolim czerskim, stolnikiem wyszogrodzkim w 1748 r., starostą zakroczymskim i sieradzkim w 1754 roku, marszałkiem konfederacji zakroczymskiej 1764r. Z żony Katarzyny Gostyńskiej miał trzech synów: Tadeusza, Jakuba i Franciszka. Józef Młocki w 1770 roku czyni zapis dla kościoła w Klembowie, czym obciąża hipotekę dóbr Wola Rasztowska. Kolejnym właścicielem posiadłości był najstarszy syn Józefa – Tadeusz czego dowodzi „Relacja intromissyjna” z dnia 20 września 1781 roku.
Tadeusz Młocki otrzymał w 1771 roku od ojca swego starostwo zakroczymskie a w 1772 roku wójtostwo w mieście Serocku i sołectwa we wsiach Wrony i Głuchy. W 1792 roku był komisarzem cywilno - wojskowym Ziemi Zakroczymskiej. Żoną jego była Joanna Kicka - córka Antoniego Kickiego gen. majora artylerii koronnej.
Tadeusz i Joanna Młoccy posiadali ośmioro dzieci: synów – Hieronima Michała i Hiacynta Kajetana oraz sześć córek. Tadeusz Młocki zmarł przed 1818 rokiem a majątek po nim odziedziczyły dzieci. Rodzeństwo Młockich zrzekło się w 1818 roku praw do całej sukcesji po rodzicach na rzecz najstarszego brata Hieronima Michała „dla zaspokojenia wszelkich długów tak na dobrach tych zahipotekowanych jak i osobistych”.
Hieronim Młocki – radca Rady Obywatelskiej woj. mazowieckiego żonaty był z Rozalią z Kruszyńskich a w chwili swej śmierci posiadał tylko jedną córkę Kazimierę Balbinę Franciszkę, którą uczynił spadkobierczynią całego majątku.
Po śmierci Młockiego majątek popadł w długi tak, że w latach 1835-36 został „przymusowo aresztowany przez komornika”. Powodem zajęcia majątku było zabezpieczenie pewnych sum na hipotece dóbr siostrom Młockim, których to sum wdowa po Hieronimie nie była w stanie spłacić. Na licytacji, która miała miejsce w 1836 roku majątek nabyły siostry Teresa, Cecylia i Julianna Młockie za sumę 269,500 zł.p.
W cztery lata później wdowa po Hieronimie odkupiła dobra od sióstr Młockich na mocy kontraktu kupna – sprzedaży z dnia 16 lutego 1840 roku. Po śmierci Rozalii Młockiej majątek ponownie odziedziczyła Kazimiera Balbina z Młockich - żona Emiliana Młockiego.
Kolejnym w właścicielem dóbr był ich najstarszy syn - Tadeusz Walenty Młocki. W rodzinie Młockich majątek pozostawał jeszcze w XX wieku. Od nich bowiem nabył dobra ostatni właściciel Maurycy Szmyt. Po II wojnie światowej właścicielem pałacu został Centralny Zarząd Radiostacji i Telewizji. Po zmianach ustrojowych w latach 90-tych spadkobiercy majątku zrzekli się go na rzecz skarbu Państwa z zastrzeżeniem, że będzie on służył społeczeństwu.
Od 1990r. organem prowadzącym szkołę jest Gmina Klembów. Użytkownikiem do dziś jest szkoła.
Historia Pałacu
Pałac w Woli Rasztowskiej swoją obecną bryłę i rozplanowanie wnętrz otrzymał po ostatniej przebudowie, która miała miejsce ok. 1953 roku. Pierwotny pałac uległ zniszczeniu w ok. 70% w 1943 roku.
Data wybudowania, autor oraz wygląd pierwotnego pałacu w Woli Rasztowskiej nie są znane. Najwcześniejszy przekaz archiwalny wymienia w tych dobrach „dwór JMP Łuszczewskiego”. Plan omawianego pałacu posiada formę charakterystyczną dla dworów z II połowy XVII wieku. Musiał pałac więc zostać wybudowany po 1650 roku, prawdopodobnie przez rodzinę Łuszczewskich, w której podsiadaniu pozostawał do 1688 roku. Jedyną pozostałością po budynku z tamtych czasów są mury magistralne zachowane w partiach piwnic, alkierze do wysokości 1 piętra oraz cztery piwnice w płd. zach. narożniku, które zachowały pierwotne sklepienie.
Kolejne wzmianki o pałacu pochodzą dopiero z XIX wieku. W 1818 roku akt rejentalny zostaje spisany w „dobrach Wola Rasztowska w pałacu tamże będącym”.
Następna wzmianka z roku 1833 potwierdza istnienie murowanego pałacu: „we wsi Wólka Rasztowska żadnej innej przyległości nie masz prócz budowli jak oto pałacu murowanego, folwarku drewnianego(…) i karczmy jednej”.
Bliżej o charakterze pałacu informuje krótki opis zabudowań dworskich wykonany przez komornika w 1835 roku. Opis ten wymienia: „pałac murowany o parterze i jednym piętrze, składający się z 12 pokoi, którego dach pokryty jest dachówką holenderką zwaną, o dwóch kominach murowanych nad dach wychodzących”. Opisane jest też najbliższe otoczenie pałacu: „za pałacem jest ogród różnego gatunku drzew sztuk 500 a mianowicie śliwek, jabłek, wiśni i gruszek. W ogrodzie znajduje się sadzawka”.
Z kolejnego opisu z 1836 roku wynika, że poprzednio opisywana budowla uległa niewielkiej przebudowie. Posiada on teraz 16 pokoi i 4 trzony kominowe. Parter mieści dwie sienie i 8 pokoi mieszkalnych. pierwsze piętro – 7 pokoi i wielką salę. Na pierwsze piętro prowadzą schody z kamienia ciosowego. Pod dachem krytym dachówką holenderką kryją się strychy.
Zmianom uległ też ogród. Kosztem ok. 240 drzew urządzone zostały 4 rybne sadzawki. Stan pałacu w tym roku (1836) był bardzo dobry.
Następny przekaz mogący dać wyobrażenie o wyglądzie, niestety tylko zewnętrznym budynku to fotografie z 1947 roku. W świetle zdjęć, na których widoczne są tylko fragmenty zniszczonego i spalonego w 1943 roku pałacu, budynek ten był parterowy z piętrowymi alkierzami i ryzalitem środkowym zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Wieżyczki alkierzy przekryte były płaskimi czterospadowymi daszkami pobitymi blachą. Ślady dekoracji zewnętrznych dowodzą istnienia na narożach ryzalitów i alkierzy boniowanych pilastrów.
Pary takich pilastrów zdobiły narożniki korpusu. Między oknami kondygnacji przebiegał wąski, profilowany gzyms kordonowy. Ściany wieńczył dość wydatny gzyms koronujący. Otwory okienne ujęte były w obramienia z uszakami w górnych narożach, od dołu ograniczone ławą podokienną. Ponadto cały budynek był podpiwniczony.
Ponieważ nie daje się rozmieścić ilości pomieszczeń zwłaszcza na pierwszym piętrze w bryle pałacu widniejącego na zdjęciach, nasuwa się wniosek, że między 1836 a 1943 rokiem miała miejsce poważna przebudowa pałacu obejmująca m.in. obniżenie pewnych partii korpusu, przebudowę układu wnętrz oraz całkowite podpiwniczenie budynku.
W latach 1941-1943 pałac uległ zniszczeniu i wypaleniu w ok. 70%. W 1953 roku pałac odbudowano. Autorem kolejnej przebudowy – rekonstrukcji obiektu był zespół inż. Jana Wolińskiego z Miastoprojektu Wschód.
W pierwszych latach odbudowy kraju po zniszczeniach wojennych architekci stanęli przed problemem jaką formę nadać zabytkowym, często licznie przebudowywanym obiektom architektury. Sformułowane zostały wtedy ogólne wytyczne zawarte m.in. w broszurze Vogtmana pt.: „Adaptacja zabytkowych domów mieszkalnych”.
W świetle tego opracowania przy odbudowie zabytków „należy dążyć do odtworzenia architektury budynku z okresu najbliższego chwili jej powstania jeśli istnieje wystarczająca do tego celu dokumentacja naukowa. Jeśliby natomiast dane wystarczyły do zachowania wierności historycznej jedynie we fragmentach, należy zrezygnować z nadania budynkowi formy najbardziej pierwotnej a odtworzyć jego wygląd z tego okresu, z którego jest najwięcej materiału”.
Wyżej cytowane wytyczne wyjaśniają dlaczego pałac w Woli Rasztowskiej otrzymał formę barokowego pałacyku o bryle różnej od tej jaką posiadał przed zniszczeniem w 1943 roku.
Prawdopodobnie posiłkując się wiadomościami ze Słownika Geograficznego- jedynego wówczas źródła wzmiankującego o pałacu w Woli Rasztowskiej- miał inż. Woliński za zadanie zrekonstruować pałac rodziny Chrzanowskich zbudowany w II poł. XVII wieku. Czołowym architektem doby baroku w Polsce był Tylman z Gameren. Na jego licznych projektach założeń pałacowych można odnaleźć elementy (podwójne boniowane pilastry, obramienia okienne, trójkątne tympanony) występujące na elewacjach pałacu w Woli Rasztowskiej przed przebudową. Wydaje się, że inż. Woliński projektując rekonstrukcję tego pałacu wzorował się na obiektach autorstwa Tylmana z Gameren takich jak pałac w Nieborowie, Białymstoku, czy Starym Otwocku.
Po ostatniej przebudowie powstał obiekt zupełnie nowy. Na starych fundamentach, zachowując plan poprzedniego pałacu, wybudowany został obiekt o zupełnie nowej bryle i dekoracji nie mającej nic wspólnego z budynkiem stojącym tu poprzednio.
W stosunku do pierwotnego pałacu nadbudowane zostało piętro korpusu oraz wbudowano alkierze zwieńczone ozdobnymi hełmami. Zmianie uległy podziały poziome elewacji. Gzyms kordonowy, pierwotnie usytuowany na różnych wysokościach – w ryzalicie i alkierzach wyżej niż na korpusie – został sprowadzony do jednego poziomu. Powtórzono natomiast pierwotną dekorację pilastrową naroży oraz opaski okien parteru i piętra.
Dekoracje plastyczne ryzalitów i tympanonu takie jak popiersia, tarcze herbowe, amorki i girlandy nawiązują do zdobnictwa barokowego. Stylizacja i wykonanie tych ozdób zdradza ich pochodzenie z II połowy XX wieku.
Zagadką pozostanie natomiast czyje popiersia umieszczone zostały w medalionach na ryzalicie frontowym. Janina Bloch w swoim opracowaniu sugeruje, że są to wizerunki małżonków Chrzanowskich.
Pałac w Woli Rasztowskiej jako zabytek – budynek z przeszło dwuwiekową metryką, świadek dawnej sztuki budowlanej przestał istnieć, rozebrany do fundamentów w trakcie robót budowlanych w 1953 roku. Odbudowany w jego miejscu obecny pałac jest obiektem zupełnie nowym i jak pisze doc. Jaroszewski „poczętym niemal całkowicie w wyobraźni projektanta, który posiłkował się elementami zaobserwowanymi w pałacach siedemnastowiecznych”. Powstał obiekt „skomponowany a la maniere de Tylman van Gameren, doskonale uspołeczniający postulaty tzw. realizmu socjalistycznego (budowla narodowa w formie i socjalistyczna w treści). Stanowi zatem swoisty dokument epoki i z tego powodu należy go ochraniać i konserwować.
Park
W świetle badań Janiny Bloch park założony został w końcu XVIII w. Pierwotna kompozycja przestrzenna kształtowała się następująco: „park założony był na planie prostokąta w stylu krajobrazowym z elementami linearnymi. Głównym akcentem kompozycyjnym był pałac zbudowany w II połowie XVII wieku.
Przypuszcza się, że północna część parku, przed budynkiem pałacu(…) mogła mieć układ regularny. Południowa część parku, w którego kompozycję włączono układ wodny, składający się z 2 regularnych stawów była założona w stylu krajobrazowym”.
Elementy regularnego, barokowego założenia ogrodowego zostały wprowadzone po odbudowie pałacu. Krótki opis ogrodu z 1836 roku wspomina o istniejących przy pałacu czterech stawach, które były jeszcze w 1953 roku.
Dwa regularne prostokątne stawy przed elewacją ogrodową pałacu odnotował Jan Woliński na rysunku rejestrującym położenie ruin odbudowywanego pałacu.
W parku przeważają drzewa liściaste, głównie lipy, topole, akacje, klony, jesiony i wierzby. Sześć spośród drzew pochodzi z czasów założenia parku, z końca XIX wieku. Reszta drzew stanowiąca ok. 95% drzewostanu pochodzi z okresu powojennego.
Pałac położony jest w pn. części dawnego parku. Pn. – wsch. część parku zajęta jest pod boisko sportowe. Południową część zajmują dwa stawy, z których płd. – zach. posiada zadrzewioną wyspę.
Na granicy zachodniej parku znajdują się zabudowania gospodarcze. Zachował się ślad dawnej alei prowadzącej do podwórza i na pola. Obecnie na dawnym podwórzu stoją bloki mieszkalne.
Materiały zebrała: Agnieszka Bilska
